آشنایی با مفهوم اقتصاد چرخشی و اهمیت آن در حفظ محیط زیست شمال ایران

با گذر زمان بشر دریافت که ادامه حیات بدون توجه به مولفه­های توسعه پایدار ممکن نیست. لذا دانشمندان و محققین رویکردها و استراتژی­های جدیدی را به جامعه ارائه نمودند تا بدون کاهش رفاه جوامع، نسل­های آینده نیز امکان استفاده از منابع طبیعی را داشته باشند.  ارائه مفهوم اقتصاد چرخشی در اواخر قرن بیستم میلادی در حقیقت با همین هدف بود. مفهوم اقتصاد چرخشی در مقابل اقتصاد خطی ارائه شده است. این مفهوم جدید با استفاده حداکثری از مواد پسماند، به دنبال حفظ محیط زیست و اقتصاد پایدار است. بعبارتی این مفهوم یک ابزار برای دستیابی به توسعه پایدار در دوران حاضر است، چراکه افزایش روزافزون مصرف مواد اولیه و نیز تولید روزانه حجم سنگینی از زباله­ها، زندگی پایدار بشر را با چالش­های اساسی روبه­رو کرده است. اقتصاد چرخشی محور اساسی در سیاستگذاری­های تمام کشورهای توسعه یافته در دهه حاضر بوده است تا با بسط این مفهوم در صنایع مختلف از ظرفیت­های اقتصاد چرخشی به نحو احسن استفاده نمایند. شاید در نگاه اول اینگونه به ذهن خطور کند که توجه به اقتصاد چرخشی نیازمند فقط سیاستگذاری­های کلان در سطح حاکمیت کشور است، اما پیاده­سازی اقتصاد چرخشی و استفاده از اثرات مثبت آن علاوه بر لزوم توجه حاکمیت جهت تدوین و یا تنقیح قوانین، نیازمند فرهنگ سازی و آگاهی آحاد جامعه است. محیط زیست یکی از مولفه­های مهم توسعه پایدار می­باشد، لذا نویسنده این سطور اعتقاد دارد در شرایط کنونی که از یک سو محیط زیست مناطق شمالی ایران با چالش­های اساسی روبه­رو بوده و از سوی دیگر از عدم توسعه یافتگی رنج می­برد، توجه به تئوری­های جدید علمی و آشنایی آحاد مردم می­تواند یک راهکار مناسب جهت حفظ و حراست از محیط زیست و نیز دستیابی به توسعه اقتصادی-اجتماعی باشد. چراکه توجه و حساسیت مردم ساکن در یک منطقه به توسعه پایدار، تنها با آگاهی و دانش حاصل می­شود و تنها بعد از این مرحله است که مردم می­توانند از سیاستگذاران مربوطه مطالبه­گری نمایند. با توجه به علم دوستی مردمان گیلان زمین، طرح موضوعات و تئوری­های جدید چون اقتصاد چرخشی می­تواند سبب تسریع در دستیابی به توسعه پایدار و ایجاد اقتصاد سبز در استان و کشور شود.

تعریف اقتصاد چرخشی

اقتصاد چرخشی[1] برای نخستین بار بطور رسمی بوسیله Pearce & Turner (1990)  بعنوان یک مدل اقتصادی به دنیا ارائه شد. در اقتصاد چرخشی رابطه اقتصاد و محیط زیست بسیار حائز اهمیت است، بطوریکه سه عملکرد اقتصادی محیط زیست، یعنی تامین مواد خام (اولیه)، جذب باطله­ها و زباله­ها و منبع حیات ( تامین نیازها و رفاه انسان) را مورد توجه قرار می­دهد. از آنجائیکه این تعریف دلالت بر یک حلقه بسته اقتصاد دارد، اقتصاد چرخشی و یا گردشی نامیده می­شود. در حقیقت اقتصاد چرخشی بر ارتباط بین سیستم های اقتصادی و محیط پیرامون تاکید دارد که در مقابل اقتصادخطی قرار می­گیرد (این مفاهیم در شکل1 نشان داده شده است). در نوع اقتصاد خطی، که تفکر حاکم بر جریانهای اقتصادی از ابتدای انقلاب صنعتی تا امروز بوده است، حرکت بسمت استخراج مواد اولیه، تولید محصول و کالا و نیز تولید زباله و پسماند است. بعبارتی در این نوع از تفکر اقتصادی داشتن رفاه بیشتر مستلزم مصرف زیاد منابع و نابودی محیط زیست می­باشد. اما در مقابل نگرش اقتصاد خطی، اقتصاد چرخشی توجهات را به ارزش مواد و محصولات و تاثیر آنها بر محیط زیست جلب می­کند. اقتصاد چرخشی بیان می­کند که  مواد خام باید بصورت کارا و موثر استفاده شوند و محصولات باید عمر بالا داشته و باید تا حد ممکن از انتشار آلاینده ها و باطله ها در طول فرآیند تولید و استفاده از آنها جلوگیری کرد. در پارادایم اقتصاد چرخشی فرآیند بازیابی و حفظ چرخه ایمن مواد دارای اهمیت بالایی است.

شکل 1بیان مفهوم مدل­های اقتصاد خطی و  اقتصاد چرخشی (منبع: جزوه درس توسعه پایدار).

در حقیقت اقتصاد چرخشی رویکردی است که عملکرد منابع را در اقتصاد تغییر می­دهد. زباله ­ها و باطله­ های کارخانه ­ها­ می­ توانند یک مواد ورودی ارزشمند برای تولید محصولات دیگر باشند و محصولات به جای دور ریختن می­توانند تعمیر، استفاده مجدد و یا ارتقاء داده شوند.

بطورکلی اقتصاد چرخشی به جای دفع زباله روی حداکثر استفاده از مواد و محصولات متمرکز است که می­تواند سبب توسعه و ایجاد اشتغال در سطح محلی شود و یک فرصت جهت ایجاد انسجام اجتماعی می­باشد. اقتصاد چرخشی سبب زندگی سالم بشر و حفظ محیط زیست می­شود و یک راهکار مناسب حتی جهت حل چالش­های انرژی است.

اقتصاد چرخشی با تکیه بر اصول خود به حفاظت آب و هوا، منابع طبیعی، محیط زیست و در نهایت به سلامت انسان کمک می­کند. علاوه بر این، تامین مواد اولیه برای تولید محصولات از اهداف مهم دیگر آن می­باشد. اقتصاد چرخشی ابزاری برای کاهش اثار منفی در طول چرخه عمر مواد و محصولات (با استفاده بهینه از مواد اولیه و جایگزینی مواد ثانویه به جای آنها) و مدیریت باطله و پسماند با استفاده از اصل 3R[2] می­باشد. مدیریت باطله مهمترین بخش اقتصاد چرخشی است که با استفاده از روش­های بهینه در بازیافت باطله­ها و حذف انتخابی برخی عناصر خطرناک از اکوسیستم، از محیط زیست (آب و هوا و زمین) محافظت می­کند. حصول اهداف اقتصاد چرخشی تنها با مدیریت باطله حاصل نمی­شود بلکه یک کار فرابخشی است و نیازمند به فرهنگ سازی در حوزه­های مرتبط با اقتصاد چرخشی می­باشد. بعبارت دیگر، در مرحله طراحی محصولات، استفاده حداقلی از مواد در فرایند تولید، افزایش کیفیت محصولات و در نتیجه طول عمر آنها، افزایش قابلیت بازیافت و جایگزینی مواد مضر نیازمند به توجه و مطالعه است.

 شاید بتوان چالش اصلی استان گیلان را در زمان حال (و یا در آینده نزدیک) مشکلات زیست محیطی نام برد. توسعه صنعتی و اقتصادی بدون توجه به پیوست­های محیط زیستی و فرهنگی جز طرح مشکل برای سالهای آتی نتیجه­ای نخواهد داشت. لذا بنظر می­رسد با توجه به مولفه­های اقتصاد چرخشی توسط تصمیم گیران در سطح منطقه علاوه بر ارتقای جایگاه صنعتی و توسعه اقتصادی گیلان، محیط زیست منطقه نیز حفاظت شده و منابع طبیعی برای استفاده نسل های آینده نیز حفظ خواهد شد.

هرچند اقتصاد چرخشی در سال­های اخیر مورد اقبال شرکت­های دولتی، خصوصی و سازمان­های مردم نهاد قرار گرفته است، اما جهت دستیابی به اهداف والای آن پیاده­سازی آن سهل الوصول نبوده و نیازمند ایجاد تغییرات زیادی بوده و چالش­هایی را نیز به دنبال دارد. تنقیح قوانین داخلی یک کشور و وضع قوانین جدید هم راستا با اصول اقتصاد چرخشی از چالش­های اصلی دیگر در بسیاری از جوامع در حال توسعه است. پیروی از اصول اقتصاد چرخشی نیازمند قوانین شفاف و کارامد است تا بخش­های مختلف درگیر در حوزه اقتصاد چرخشی با تعامل با یکدیگر عمل نمایند. بخش حاکمیتی و دولتی می­توانند با نظارت بر فعالیت­های تولیدی و تدوین آئین­نامه­ها و صدور مجوزها برای بنگاه­ها و شرکت­های تولیدی و مسئولیت پذیر کردن آنها در مدیریت باطله­های تولیدی خود، نقش ارزشمندی را ایفا ­کنند. ایجاد زیرساخت­های لازم برای بازیافت زباله­ها و مدیریت مواد پسماند و باطله و نیز فراهم نمودن فناوری لازم برای بازیافت مواد مختلف از دیگر چالش­های مهمی هستند که جهت غلبه بر آنها تحقیق و توسعه امر ضروری بنظر می­رسد تا با دانش سطح بالا فرایند بازیافت را با کمترین هزینه برای محیط زیست و بصورت بهینه انجام داد.

لذا می­توان نتیجه گرفت، توجه تئوری­های جدید اقتصادی صرفا به تولید و مصرف کالاها نیست، بلکه باتوجه به چالش­های زندگی بشری یک نگاه با محور توسعه پایدار دارند تا زندگی جوامع بشری از تکانه­هایی چون فجایع زیست محیطی و بحران­های اجتماعی در امان باشند. امید است آحاد مردم با آشنایی با این مفاهیم در محیط پیرامونی خود تاثیرگذار باشند و پیاده­سازی این مفاهیم را از مسئولین مطالبه­گری نمایند، چراکه منابع طبیعی و محیط زیست نعمت­هایی هستند که تجدیدناپذیر می­باشند.

منابع

• Vasileios Rizos, Katja Tuokko and Arno Behrens, (2017), The Circular Economy: A review of definitions, processes and impacts, Available for free downloading from the CEPS website: ceps.eu (accessed Jan,20, 2023).

• Pearce, D.W. and R.K. Turner (1990), Economics of Natural Resources and the Environment, Hemel: Hempstead: Harvester Wheatsheaf.

• جزوه درسی “توسعه پایدار و محیط زیست” دکتر پورمیرزائی، دانشگاه صنعتی ارومیه(drpourmirzaee.ir).

[1] Circular economy

[2] Reduce, re-use, recycle (3R)